WincentyWitos

Wobec rozpadu Austro-Węgier pod koniec I wojny światowej powstała w Krakowie, 28 października 1918 roku, Polska Komisja Likwidacyjna. Miała na celu przejęcie władzy od administracji cesarsko-królewskiej na obszarze Galicji i Śląska Cieszyńskiego.

Na jej czele stanął, cieszący się już wówczas w regionie niepodważalnym autorytetem, Wincenty Witos. Wszystkie liczące się stronnictwa polityczne popierały PKL.

Polska Komisja Likwidacyjna zajmowała się też tworzeniem polskich sił zbrojnych. Potrzeba była nagląca, bo na wschodzie Galicji eskalował konflikt z Ukraińcami o Lwów. Walki o miasto toczyły się od 1 listopada.

W tym samym czasie polskie ośrodki władzy powstawały w różnych częściach kraju. Niepodległość Polski 7 października ogłosiła w Warszawie Rada Regencyjna. PKL odmówiła podporządkowania się jej.

Rząd powołany przez radę w Warszawie zdominowali konserwatyści, dlatego czołowi politycy lewicy udali się do oswobodzonego z władzy zaborców Lublina,  gdzie 7 listopada powstał Tymczasowy Rząd Ludowy Republiki Polskiej. Witos został zaproszony także do tego rządu, jednak odmówił.

Wszedł za to – jako minister bez teki – do rządu Jędrzeja Moraczewskiego, pierwszego rządu niepodległej Polski.

 

W wyniku przeprowadzonych w styczniu 1919 roku wyborów do Sejmu Ustawodawczego do izby weszło 42 posłów (na 394 możliwe do zdobycia mandaty) PSL "Piast" pod przywództwem Wincentego Witosa. Tym samym stronnictwo stało się trzecią siłą w Sejmie, który miał położyć podwaliny pod ustrój odrodzonej Rzeczpospolitej. Klub poselski ludowców spod znaku "Piasta" powiększał się i pod koniec kadencji Witos dysponował już 70 głosami.

Witos wszedł do Sejmu po solidnej szkole parlamentaryzmu austriackiego, stając się – dzięki pozycji we własnym klubie poselskim – jednym z rozgrywających w nowym parlamencie. Jako przywódca stronnictwa centrowego mógł lawirować między skłóconymi lewicą i prawicą. Kandydaturę prezesa klubu PSL "Piast" wysuwano nawet do godności marszałka Sejmu (propozycję wysunęła lewica, by zablokować kandydata narodowców), ale Witos zainteresowany był sprawowaniem realnej władzy i nie chciał być ograniczany przez apolityczność związaną z piastowaniem tej funkcji.

Umiejętności lidera ludowców, tak odległe od stereotypów dotyczących chłopstwa, wywoływały zdumienie, podziw, ale też niechęć: w prasie pojawiały się jego karykatury, a przeciwnicy nazywali go "chłopskim Machiavellim" – mistrzem intryg sejmowych.

Najważniejszą sprawą, która zaprzątała Witosa w czasie obrad Sejmu Ustawodawczego, była kwestia reformy rolnej. Parcelacja wielkich majątków ziemskich i przekazanie ziemi w ręce chłopskie leżało w interesie wyborców PSL "Piast", ale uderzało w interesy endecji. Sprawa zdominowała, przy burzliwych dyskusjach, początki kadencji Sejmu. Reformy, choć uchwalonej jednogłośnie 15 lipca 1920 roku, nigdy nie przeprowadzono do końca. Nagła zgoda wszystkich parlamentarzystów wiązała się z potrzebą chwili. Do Warszawy zbliżała się Armia Czerwona, odrodzona Polska potrzebowała chłopskiego rekruta. Zachęcić do obrony ojczyzny miała go ziemia i premier-włościanin.

Lider ludowców był bezsprzecznym włodarzem kolejnych parlamentów odrodzonej Polski w pierwszej połowie lat 20. XX wieku. Reprezentował najliczniejszą warstwę społeczną II RP. To powodowało, że niejednokrotnie znajdował się on w centrum zawirowań politycznych.

To głosy kierowanego przez niego PSL "Piast" przesądziły w 1922 roku o wyborze Gabriela Narutowicza na urząd pierwszego prezydenta RP. A gdy Narutowicz padł ofiarą nagonki prawicy i zginął w wyniku zamachu, prezydentem ogłoszono kandydata wysuniętego przez PSL "Piast" - Stanisława Wojciechowskiego. Kluczowa pozycja lidera ludowców spowodowała, że aż trzy razy zasiadał na fotelu premiera II RP.

Po raz pierwszy Witos stanął na czele rządu 25 lipca 1920 roku, w chwili największej próby odrodzonej Polski – gdy do Warszawy zbliżała się Armia Czerwona. Został premierem Rządu Obrony Narodowej, który skupiał przedstawicieli wszystkich liczących się opcji politycznych.

W maju 1923 roku Wincenty Witos został drugi raz premierem jako przywódca koalicji ludowców z prawicą. Rząd, nazywany pogardliwie Chjeno-Piastem (od zniekształconego skrótu nazwy Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej i PSL "Piast"), powstał jako próba zbudowania stabilnej większości w rozczłonkowanym parlamencie. Koalicja PSL "Piast" z prawicą, ludźmi, których Józef Piłsudski obarczał polityczną odpowiedzialnością za śmierć Narutowicza, spowodowała wycofanie się Marszałka z życia publicznego.

Trzeci rząd Witosa, zbudowany również w oparciu o koalicję ludowców z prawicą i określany jednocześnie II rządem Chjeno-Piasta, powstał 10 maja 1926 roku. Dwa dni później Piłsudski przeprowadził zamach stanu, zmuszając Witosa do dymisji 14 maja.

Legenda mówi, że starożytny wódz Cyncynat wybrany został dyktatorem Rzymu, gdy orał pole. W podobnych okolicznościach Wincenty Witos dowiedział się, że ma ruszyć do Warszawy, gdzie powierzono mu misję tworzenia Rządu Obrony Narodowej. Gabinet powstał 24 lipca 1920 roku, w chwili najcięższej próby, gdy Armia Czerwona parła na stolicę.

Rząd gromadził przedstawicieli wszystkich głównych opcji politycznych. Wicepremierem został socjalista Ignacy Daszyński. Powołanie rządu, w którym najważniejsze funkcje pełnią ludowiec i socjalista, miało też swój wymiar propagandowy. Bolszewicy przedstawiali Armię Czerwoną jako wyzwoliciela robotników i chłopów spod burżujskiego brzemienia. Rząd, u którego sterów byli Witos i Daszyński, wytrącał ten argument z rąk agresora. Ponadto gabinet mobilizował te grupy społeczne do walki przeciwko najeźdźcy.

Tuż przed udaniem się na front, 12 sierpnia 1920 roku, Piłsudski złożył na ręce Witosa akt dymisji, wyznaczając go na swojego zastępcę i pozostawiając w jego rękach decyzję odnośnie opublikowania aktu. Witos schował dokument do kasy pancernej i oddał go Piłsudskiemu po zwycięstwie w bitwie warszawskiej.

Po rozbiciu bolszewików na przedpolach stolicy 15 sierpnia 1920 roku, kontruderzeniu i zażegnaniu zagrożenia bolszewickiego – wezbrały na sile dawne partyjne waśnie. Rząd podał się do dymisji 13 września 1921 roku.

Śmierć pierwszego prezydenta II Rzeczpospolitej w grudniu 1922 roku, Gabriela Narutowicza, wstrząsnęła życiem publicznym w Polsce. Sytuację w kraju opanował powołany naprędce rząd Władysława Sikorskiego. Podziały w życiu politycznym okazały się jednak niemożliwe do pokonania, a gabinet nie cieszył się poparciem większości sejmowej.

Układ sił w rozdrobnionym Sejmie powodował, że jedyną możliwą koalicją gwarantującą względnie stabilną większość była ta między zwycięską prawicą i drugą siłą parlamentarną pod względem liczby mandatów – PSL "Piastem". Witos, opromieniony nimbem premiera Rządu Obrony Narodowej, stał się naturalnym kandydatem na szefa nowego gabinetu.

Rząd Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej i PSL "Piast" (Chjeno-Piast, jak zwali go przeciwnicy) opierał się na obopólnym porozumieniu. Prawica wyraziła zgodę na przeprowadzenie uchwalonej w 1920 roku reformy rolnej, zakładającej parcelację wielkich majątków i przekazanie ziemi chłopom. W zamian ludowcy zgadzali się na wprowadzenie ustawy zezwalającej na obejmowanie funkcji samorządowych wyłącznie przez osoby narodowości polskiej. Wsparto też polską akcję kolonizacyjną na Kresach.

Rząd ten funkcjonował w czasie szczytu kryzysu gospodarczego związanego ze skutkami blisko dziesięcioletnich działań wojennych. Gabinet Witosa nie potrafił sobie poradzić z hiperinflacją i niezadowoleniem społecznym, którego punktem kulminacyjnym były zamieszki w Krakowie w listopadzie 1923 roku (w ich wyniku zginęły 32 osoby).

Kres pierwszemu rządowi Chjeno-Piasta przyniósł jednak rozpad koalicji. Zapowiedziana reforma rolna nie zadawalała ludowców – część posłów wystąpiła z klubu i założyła ugrupowanie PSL "Lewica". Tym samym gabinet utracił większość.

Drugi rząd Chjeno-Piasta powstał w maju 1926 roku w warunkach nieustannego kryzysu związanego z rozdrobnieniem parlamentu i wciąż złej (mimo reformy monetarnej Władysława Grabskiego) sytuacji gospodarczej. Po czterech dniach istnienia rządu, 14 maja, Józef Piłsudski przejął władzę na drodze wojskowego zamachu stanu.

Dla Witosa, jako chłopa i lidera ugrupowania, które reprezentowało włościan, kluczową sprawą była kwestia reformy rolnej. "Głód ziemi" małorolnych chłopów i wynikająca z niego bieda na wsi były jednymi z najbardziej palących problemów II RP.

W rękach włościan prowadzących milion gospodarstw znajdowało się zaledwie 2,8 proc. gruntów rolnych. Większość ziemi znajdowała się w rękach ziemiaństwa. W 1921 roku 45 proc. użytków rolnych należało do 19 tys. gospodarstw o powierzchni ponad 100 ha, z których blisko 2 tys. przekraczało 1000 ha powierzchni.  W rękach chłopów znajdowało się wówczas 13,5 mln hektarów, podczas gdy do wielkich właścicieli i ziemian należało 6 mln hektarów użytków rolnych.

Reformę rolną, której celem była parcelacja wielkich majątków ziemskich, została uchwalona jednogłośnie 15 lipca 1920 roku. Miało to na celu zachęcenie chłopów do obrony ojczyzny przed Armią Czerwoną. Włościanie wywiązali się z tego obowiązku z nawiązką: stanowili trzon armii walczącej z bolszewikami, mimo biedy i niezadowolenia ponosili główny ciężar zaopatrzenia wojska, wreszcie – brali udział w wyłapywaniu band i pojedynczych dezerterów z wojsk wroga.

Reforma parcelacyjna nie była jednak realizowana. Wprowadzenie jej w życie było głównym zamiarem Witosa, który w celu zdobycia większości sejmowej wszedł w sojusz z prawicą. Przywódcy PSL "Piast" nie udało się dopiąć celu. Parcelacji poddano głównie dobra państwowe i kościelne.

Na przeszkodzie stanął nie tylko sprzeciw ziemiaństwa, lecz także pogarszająca się sytuacja ekonomiczna w kraju targanym od blisko 10 lat wojnami. Deficyt budżetowy zmusił państwo do dodruku pieniądza, a to z kolei zaowocowało hiperinflacją. Gwałtowny spadek siły nabywczej płac doprowadził do powszechnego niezadowolenia społecznego. Kulminacją niezadowolenia były zamieszki, które wybuchły w listopadzie 1923 roku w kilku miastach. Do największych wystąpień doszło w Krakowie.

Wydarzenia krakowskie, kryzys gospodarczy i niepowodzenie wprowadzenia reformy rolnej doprowadziły do upadku rządu Witosa 14 grudnia 1923 roku. Z kryzysem poradził sobie dopiero jego następca, Władysław Grabski. Gabinet przeprowadził radykalną reformę monetarną i zdołał uchwalić reformę rolną.

Parcelacji miały podlegać gospodarstwa o powierzchni powyżej 180 hektarów, powyżej 300 hektarów na Kresach, a w przypadku gospodarstw przemysłowych i wysokotowarowych – powyżej 700 hektarów. Obowiązywała zasada dobrowolności zbywania ziemi, a chłopi mogli liczyć na kredyt na zakup gruntu. W ten sposób przeprowadzono parcelację 1,9 mln hektarów ziemi.