WincentyWitos

Po powrocie do Polski Witos zgłosił się do prokuratury w Krakowie. Stamtąd przewieziony został do aresztu w Siedlcach, by po kilku dniach wyjść na wolność z powodu zawieszenia wyroku na sześć miesięcy.

Przywódca Stronnictwa Ludowego wykorzystał ten czas na dalszą działalność polityczną. Choć nadal pozostawał zaciętym wrogiem sanacji, nie atakował władzy tak intensywnie jak w poprzednich latach. Przeciwnie, wobec rosnącego zagrożenia niemieckiej agresji na Polskę Witos przekonywał chłopów do współpracy z rządem i do wspierania armii. Tłumaczył im, że nie można podejmować działań wymierzonych w dobro państwa, bez znaczenia, kto jest u władzy.

Witos czynił również starania o utworzenie ponadpartyjnego gabinetu na wzór Rządu Obrony Narodowej. Stał na stanowisku, że skala zagrożenia niemieckiego wymaga konsolidacji wszystkich sił w kraju. Oferty te pozostały jednak bez echa.

Ze względu na pogarszający się stan zdrowia latem Witos odbył miesięczną kurację uzdrowiskową w Truskawcu.

Przełom sierpnia i września 1939 roku to jeden z najtragiczniejszych momentów w życiu Witosa. Katastrofę Polski – wybuch II wojny światowej – poprzedziła tragedia osobista przywódcy ludowców. 31 sierpnia zmarła jego żona Katarzyna, która pomagała mu zajmować się gospodarstwem w Wierzchosławicach, a podczas pobytu męża na emigracji prowadziła je samodzielnie.

3 września, w czasie ucieczki do Lwowa spowodowanej postępami Wehrmachtu, Witos został ranny w wyniku niemieckiego bombardowania. Niecałe dwa tygodnie później trafił w ręce wroga. Początkowo osadzono go w Rzeszowie, a następnie w więzieniach w Tarnowie, Krakowie, Berlinie i Poczdamie. Niemcy podejmowali bezskuteczne próby przekonania Witosa do współpracy i stworzenia kolaboracyjnego rządu.

W marcu 1941 roku, z powodu złego stanu zdrowia, pozwolono mu wrócić do Wierzchosławic, ale pozostawał pod stałym nadzorem władz okupacyjnych. Od jesieni 1944 roku ukrywał się w Piotrkowie Trybunalskim. To wówczas polskie władze emigracyjne podjęły próby przetransportowania go do Londynu. Plany te pokrzyżowała ofensywa Armii Czerwonej przeprowadzona w styczniu 1945 roku.

Wkraczaniu Sowietów na ziemie etnicznie polskie towarzyszył proces montowania podległej Stalinowi władzy administracyjnej. 21 lipca 1944 roku w Moskwie powołany został do życia Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, który przedstawiał się jako organ legalnej władzy w Polsce. Podobnie jak utworzona przez polskich komunistów na przełomie 1943 i 1944 roku Krajowa Rada Narodowa z Bolesławem Bierutem na czele, którą w stalinowskiej propagandzie określano mianem parlamentu.

Komuniści ze znikomym poparciem w społeczeństwie potrzebowali autorytetu, który swoim nazwiskiem podparłby tworzone przez nich struktury państwowe. Taką osobistością w ich oczach był właśnie Wincenty Witos.

W marcu 1945 roku NKWD aresztowało schorowanego przywódcę ludowców i próbowało go przekonać do objęcia funkcji wiceprezydenta KRN. Witos został ujęty w tym samym czasie, w którym Sowieci wywieźli do Moskwy przywódców Polskiego Państwa Podziemnego. Wobec kategorycznych odmów i złego stanu zdrowia zdecydowano o wypuszczeniu Witosa, choć nie wiązało się to ze zrezygnowaniem z prób wciągnięcia go do polityki.

Mimo wcześniejszych sprzeciwów, w czerwcu 1945 roku Witosa ogłoszono wiceprezydentem KRN. Został zaproszony do Moskwy na rozmowy w sprawie utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Odmówił ze względu na problemy ze zdrowiem. Z komunistami współpracę podjął natomiast Andrzej Witos – młodszy brat Wincentego, który został wiceprzewodniczącym oraz kierownikiem resortu rolnictwa i reform rolnych PKWN. Był także posłem do KRN.

Witos pozostawał dla ludowców niepodważalnym autorytetem. Powołane do życia w sierpniu 1945 roku Polskie Stronnictwo Ludowe wybrało go na swojego prezesa. Ugrupowanie to pozostawało opozycyjne wobec nowych, siłą narzuconych władz komunistycznych. We wrześniu 1945 roku PSL wydało odezwę "Do braci chłopów!", w której przedstawiło swoje demokratyczne postulaty programowe. Była to ostatnia odezwa podpisana nazwiskiem Wincentego Witosa.

Rzeczywistym liderem PSL był wówczas wiceprezes stronnictwa, emigracyjny premier Stanisław Mikołajczyk, który w Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej objął funkcję wicepremiera i tekę ministerialną. Jesienią 1945 roku ciężko chory Wincenty Witos trafił do krakowskiego szpitala.

Wincenty Witos zmarł 31 października 1945 roku. "Przy łóżku umierającego czuwała córka jego Julia Masiowa, wnuczka Janina, wnuk Wincenty i sekretarz Zarządu Okręgowego PSL Stanisław Mierzwa" –  donosił tygodnik "Piast".

Uroczystości pogrzebowe ostatniego z Ojców Niepodległości rozpoczęły się 2 listopada w Krakowie. Egzekwie nad trumną odprawiał kard. Adam Sapieha. Po nabożeństwie trumnę wystawiono na krakowskim Rynku na widok publiczny tuż przy pomniku Mickiewicza. Bolesław Bierut udekorował trumnę Krzyżem Grunwaldu. Po krakowskim nabożeństwie pochód chłopski przebył 90-kilometrową drogę do Wierzchosławic pod Tarnowem.

Podróż konduktu żałobnego trwała cztery doby. Pochód liczący 100 tys. ludzi zatrzymywał się w miasteczkach i większych wsiach Małopolski. Mimo słoty, mrozu i wiatru trumnie towarzyszyły nieprzebrane tłumy chłopów. Powiewały zielone sztandary –  była to, jak miało się okazać, ostatnia demonstracja siły spychanego do opozycji PSL.

Dwa lata po śmierci Witosa komuniści sfałszowali wybory, zmusili następcę Witosa, Stanisława Mikołajczyka, do ucieczki z kraju i na następne 42 lata przejęli niepodzielną władzę w Polsce. Pozostali w kraju działacze PSL wybrali albo drogę "zjednoczenia" z prokomunistycznymi ludowcami w Zjednoczonym Stronnictwie Ludowym, albo polityczny niebyt.

Pamięć o Witosie była pielęgnowana początkowo przez jego najbliższych współpracowników, na czele ze Stanisławem Mierzwą, który wcześniej przesiedział sześć lat w więzieniu po pokazowym procesie. Od początku lat 60. XX w. w Wierzchosławicach organizowane są Zaduszki Witosowe, podczas których ludowcy gromadzą się u grobu swojego lidera. W 1971 roku w dawnym domu Witosa otwarto Muzeum jemu poświęcone. Jego pierwszą kierowniczką była Joanna Steindel, wnuczka wójta z Wierzchosławic.

Ostatnim dotąd triumfem Witosa zza grobu jest kasacja i uchylenie wyroków procesu brzeskiego przez Sąd Najwyższy w 2023 roku.